Was Jan van Eyck in Praag?

Auteur (copyright): Piet Schepens

Jan van Eyck, Madonna en kanselier Rolin
Paneel, ca. 1435, Parijs, Louvre

disputando, non asserendo

1. Probleemstelling

Stelt de stad op de achtergrond van Jan van Eyck´s “Madonna met kanselier Rolin” de stad Praag voor? Opvallend is in elk geval de gelijkenis van de afgebeelde brug met de Karelsbrug. Mogelijk zien we links een deel van de Nieuwe Stad met daarachter de wijngaarden van Vinohrady. En is de katedraal rechts van Jezus´ hoofd de Sint-Vituskatedraal?

Voor alle duidelijkheid: we hebben niet te maken met een fotografische weergave van een stad. Het is grotendeels een denkbare stad, maar een aantal elementen wijzen naar Praag.

Indien de stad werkelijk verwijst naar Praag, dan is de vraag waarom? Kende van Eyck Praag dan? Was hij er geweest of bezat hij een afbeelding van de stad?

We gaan op deze pagina op zoek naar mogelijke antwoorden. Het zou ons verheugen mochten “kenners” een bijdrage willen leveren. Die bijdrage kan een bevestiging van onze stelling zijn, maar natuurlijk ook het tegendeel, een ondergraving van onze stelling. Reakties zijn welkom en zullen hier worden gepubliceerd.

2. Afbeeldingen

Jan van Eyck, Madonna en kanselier Rolin, details
	Zien we hier een deel van de in 1348 gestichte Nieuwe Stad? De kerk lijkt op de Sint-Stefaanskerk. Op de hellingen van de huidige wijk “Vinohrady” (betekent wijnbergen) bevonden zich eeuwenlang wijngaarden en op de heuvels bossen. De gelijkenis met Praag is treffend. Herkennen we verderop Vysehrad, de tweede burcht van Praag?

Stelt de brug de Praagse Moldaubrug (huidige Karelsbrug) voor?
De kijker (schilder) staat op de Letna-heuvel en kijkt zuidwaarts.
De brugtoren aan de zijde van de Oude Stad staat inderdaad op de eerste brugpijler. De hier afgebeelde toren met zijn spits en hoektorentjes lijkt zeer sterk op de bestaande toren.
Eeuwenlang stond alleen een kruisbeeld op de brug. De huidige beelden dateren uit de barokperiode.
Voorbij de brug ligt het Sofie-eiland, maar er heeft vroeger nooit een gebouw van betekenis op gestaan.
Het Alpenlandschap komt in talrijke 15de en 16de eeuwse Nederlandse schilderwerken voor.

Is de hier afgebeelde katedraal de Sint-Vituskatedraal?
Begin 15de eeuw is de bouw van de Praagse katedraal stilgevallen. Eeuwenlang bestond de katedraal alleen uit het koor, het zuiderportaal en de grote zuidertoren. Maar de hier voorgestelde katedraal lijkt op de in de 14de eeuw door Peter Parler ontworpen en pas in de 19de/20ste eeuw gerealiseerde katedraal. Ongetwijfeld bestond destijds een model van het ontwerp, dat was immers gebruikelijk.
In de Kleine Zijde en Burchtstad waren talrijke (klooster)kerken, maar de hier voorgestelde komen niet overeen met de realiteit. Hoeft ook niet, of toch?
Bovenaan menen we een stukje te zien van de 14de eeuwse “hongermuur”.

We zien hier drie drijvende molens (molenschepen). We weten met zekerheid dat die in Praag op de Moldau aktief waren. Hier liggen ze aan de oever van de versterkte Kleine Zijde.
Natuurlijk kwamen dergelijke drijvende molens ook elders in Europa voor.

Rijksappel, 12de eeuw
De rijksappel maakt deel uit van de rijksinsignen (kroonschat bestaande uit rijkskroon, rijksappel, skepter, rijkszwaard en ceremoniezwaard, rijkskruis, mantel en relieken). De rijksinsignen werden in 1424 door een beslissing van rooms koning Sigismund overgebracht van burcht Karlstein nabij Praag naar Nürnberg.
De rijksappel is een heerschappijsymbool (attribuut van keizers en koningen). De bol stelt de wereld voor, het kruis de opperheerschappij van de kerk (legitimatie van de vorst door god).

Het Jezuskind met de rijksappel stelt de heerschappij van Kristus over de wereld voor.


Jan van Eyck en atelier (toegeschreven), H. Maagd en Jezuskind, heiligen en schenker
	Ca. 1441-43, New York, The Frick Collection Ook hier zijn brug en stad prominent op de achtergrond aanwezig en heeft het Jezuskind de rijksappel in de hand. Helaas hebben we (nog) geen detail afbeeldingen gevonden. De knielende kartuizer is Jan Vos, prior van Genadedal bij Brugge. Achter hem staat Sint-Barbara (vandaar de toren). De andere heilige is Sint-Elisabeth van Thüringen (kroon).


Rogier van der Weyden, Sint-Ivo, detail
	Ca. 1450, Londen, National Gallery Rogier van den Weyden vond inspiratie bij Jan van Eyck. Vergelijk zijn “sint-Lukas tekent de H. Maagd” (Boston, Museum of Fine Arts) met van Eyck´s “Madonna en kanselier Rolin”, maar die vergelijking is hier verder niet relevant. Heeft van der Weyden zich in “Sint-Ivo” (brug en stad) op dezelfde manier laten inspireren? Zoja, worden hier een brug en een stad zonder meer voorgesteld. Zoneen, zou dan Praag gewild zijn voorgesteld? Ook hier staat de brugtoren op de eerste brugpijler en de burcht rechts zou kunnen doorgaan voor de Praagse burcht.

Goede afbeeldingen vind je hier:
Web Gallery of Art

3. Het schilderij

De geschiedenis van het schilderij

Veel weten we niet. De opdrachtgever was ongetwijfeld Nicolas Rolin, hij wordt immers afgebeeld. Het zou een epitaaf, bedoeld voor de familiekapel, kunnen zijn. Rolin had een zwak voor zijn doopkerk, de Notre-Dame-du-Chatel in Autun. In 1428 stichtte hij in deze kerk de Sint-Sebastiaanskapel (familiekapel), die 1428-30 werd gebouwd. Hij liet de kerk door een schenking ook tot stiftskerk (kapittel- kollegiale kerk) verheffen. Jan van Eyck zou het paneel geschilderd hebben omstreeks 1435 (1430-36). Volgens een anoniem reisverslag bevond het paneel zich begin 18de eeuw in de sakristie van de Notre-Dame-du-Chatel. De kerk werd in 1793 (tijdens de Franse Revolutie) afgebroken en het paneel werd in 1800 naar Parijs overgebracht, in 1805 naar het Louvre.

Een beschrijving

Open hier een schaalbare afbeelding op de site van de Web Gallery of Art.

Het voorgestelde tafereel is opgebouwd uit een voortoneel, een middenveld en een achtergrond.
Op het voortoneel zien we rechts de madonna met Jezuskind en links de kanselier. Maria is het symbool voor de hemelpoort (porta caeli). Zij draagt een rijkelijk gedrapeerde mantel. Deze is rood, symbool van liefde, maar ook van lijden en offer. De engel is in het blauw (kuisheid, onschuld). Het kind Jezus, de rijksappel (hier symbool van de goddelijke heerschappij) in de hand, maakt een zegenend gebaar. Op de geborduurde zoom van Maria´s mantel lezen we tekstfragmenten uit de gebeden van het klein officie van de H. Maagd Maria. Het boek op de knielbank is opengeslagen op de plaats van deze gebeden (de tekst is leesbaar).
Op het middenveld zien we een besloten hofje (hortus conclusis) met bloemen en dieren. De roos stelt hier de liefde voor, de lelie de onschuld en reinheid. Volgens de middeleeuwse Legenda aurea zijn de rozen en lelies, die na Maria´s tenhemelopneming in haar graf zouden zijn gevonden, een beeld van de martelaars, engelen, belijders en maagden. Ook het madeliefje is een mariasymbool. De pauw is het zinnebeeld van de onsterfelijkheid, maar ook van hovaardigheid. De eksters zijn ongeluksbrengers (?). Het hofje wordt begrensd door een gekanteelde stadsmuur met twee figuren, die niet naar de voorgrond zijn gewend, maar integendeel ons de rug toedraaien en uitkijken op een schitterende stad.
De stad op de achtergrond wordt doorsneden door een brede rivier en beide stadsdelen worden verbonden met een brug (scheiding en verbinding!). De stad is bevolkt met meer dan tweeduizend geschilderde herkenbare figuurtjes. Rechts zien we een katedraal, talrijke (klooster)kerken tegen een helling en een versterkte muur, die de stad omgeeft. Links is de stad eenvoudiger, met meer open ruimten, maar eveneens omgeven door een versterkte muur. Daarachter zijn hellingen met wijngaarden. Op de gotische brug staat een kruisbeeld, wat heel gebruikelijk was. De brugtoren staat links op de eerste pijler in het water. Voorbij de brug is een eiland met erop een burcht (?). Het geheel is geplaatst voor een alpenlandschap

4. Hypothese

We herhalen de vragen. Stelt de stad op de achtergrond Praag voor? Is de brug de Praagse “Stenen brug” (thans Karelsbrug genoemd)? Is Jan van Eyck in Praag geweest? Of kende hij afbeeldingen van Praag?
We zetten eerst de bekende gegevens uit het leven van Jan van Eyck op een rijtje.

Jan van Eyck (*ca. 1390 – 1441)

	Jan van Eyck was misschien afkomstig uit Maaseik. Hij zou twee broers hebben gehad, Hubert en Lambert, die eveneens schilders waren.
1422	In dienst van Jan van Beieren, graaf van Holland en Zeeland en elect-bisschop van Luik, als schilder aan het hof in Den Haag. Zijn meesteres aldaar was bijgevolg Elisabeth van Görlitz, nichtje van rooms koningen Wenceslas IV en Sigismund en kleindochter van keizer Karel IV. Zij had haar jeugd in Praag onder voogdijschap van haar oom Wenceslas IV, doorgebracht.
1425	Na de dood van Jan van Beieren trad hij op 19 mei 1425 in dienst van de Boergondische hertog Filips de Goede als hofschilder en kamerheer (… peintre et varlet de chambre de Monseigneur le Duc de Bourgogne… en … pour cause de l´excellent ouvrage de son metier qu´il fait…) Jan van Eyck verbleef afwisselend in Rijsel en Brugge. Als hofschilder bestond zijn taak uit het dekoreren van de hertogelijke residenties, ontwerp en uitvoering van dekors en versieringen voor feesten, toernooien, banketten enz.
1426	Vanaf 1426 werd zijn loon (pension) als hofschilder jaarlijks tweemaal betaald. Op 26 augustus kreeg hij een aanzienlijk bedrag voor een “bedevaart” in naam van de hertog (Tant pour faire certains pelerinage que mondit seigneur pour lui et en son nom a ordonné de faire, dont autre declaracion il n´en veult estre faicte , comme sur ce que par icelui seigneur lui povoit estre deu a cause de certain loingtain voiage secret que semblablement il lui a ordonné faire en certains lieux que aussi ne veult aultrement déclarer). Ongetwijfeld ging het hier om een diplomatieke opdracht. In september overleed zijn broer Hubert. Op 27 oktober ontving hij een aanzienlijke reisvergoeding voor certains loingtains voyaiges secrez.
1427	In juli en augustus werd hij vergoed voor buitenlandse opdrachten. Vermoedelijk maakte hij deel uit van een afvaardiging naar Valencia om er in naam van de hertog een huwelijk overeen te komen met Isabella van Urgel, nicht van Alfons V van Aragon. Deze missie mislukte. Jan werd op 18 oktober in Doornik vermeld.
1428	Op 23 maart werd hij in Doornik gesignaleerd. In de periode 19 oktober 1428 – 25 december 1429 stuurde de hertog een afvaardiging naar Portugal om er naar de hand van Isabella, dochter van de Portugese koning, te dingen. De missie stond onder leiding van Baudouin de Lannoy, gouverneur van Rijsel. Jan van Eyck maakte er deel van uit om, zoals toen gebruikelijk was, een portret van de aanstaande bruid te maken (les dits ambaxadeurs, par ung nommé maistre Jehan de Eyck, varlet de chambre de mon dit seigneur de Bourgoingne et excellent maistre en art de painture, firent paindre bien au vif la figure de ma dite dame l´infante Eliezabeth). Jan schilderde twee portretten. Het ene werd overzee, het andere over land naar de hertog gestuurd. Geen van beide portretten is bewaard.
1430	Huwelijksfeest van Filips en Isabella in Brugge (stichting Orde van het Gulden Vlies) 1430-32 Jan werkte aan het Lam Gods en voerde kleine opdrachten uit voor de hertog, bijv. een inspektie van de dekoratie van het kasteel in Hesdin.
	De laatste tien jaren van zijn leven werkte van Eyck samen met zijn medewerkers vooral in zijn atelier in Brugge.
	Het schilderij Man met blauwe tulband (Boekarest, Kunstmuseum van de Republiek Roemenië) wordt in de periode 1430-33 gesitueerd.
1431	van Eyck maakte een getekend portret van kardinaal Albergati tijdens diens bezoek aan Brugge (Dresden, Kupferstichkabinett). Vergoeding voor werk in het kasteel van Hesdin.
1432	Op 6 mei werd het Lam Gods (Gent, Sint-Baafskatedraal) ingehuldigd. Uit hetzelfde jaar dateert het portret van Tymotheos (Londen, National Gallery). Stelt het de komponist Gilles Binchois voor? Eveneens in 1432 kocht hij een huis in Brugge. Jan ontving vergoedingen voor verplaatsingen naar de hertog. De burgemeesters en leden van het Brugse stadsbestuur bezochten zijn atelier om er “zekere werken” te zien.
1433	De hertog inspekteerde en son hotel (residentie Coudenberg in Brussel?) het werk van Jan en gaf zijn leerlingen een fooi. Gedateerd portret Man met rode tulband (Londen, National Gallery). Vermoedelijk huwde hij in 1433 met Margareta (*1406). Uit dit huwelijk werden minstens twee kinderen geboren.
1434	Hertog Filips aanvaardde het peterschap over een van Jans kinderen (en schonk zes zilveren bekers). De hertog liet zich bij het doopsel vertegenwoordigen door Pierre de Beaufremont, heer van Charny. Uit hetzelfde jaar dateert het Arnolfinipaneel (Londen, National Gallery) en misschien ook het portret van Giovanni (?) Arnolfini (Berlijn, Staatliche Museen). Vergoeding voor werk in de hertogelijk residentie in Rijsel.
	De Lucca Madonna wordt in de periode 1434-37 gesitueerd.
1435	(13 maart) Hertog Filips maande de Rekenkamer in Rijsel dringend aan om Jans loon regelmatig uit te betalen. Deze laatste had zich namelijk hierover beklaagd en met ontslag gedreigd. In zijn brief schreef de hertog over van Eyck: …nous le voulons entretenir pour certains grans ouvraiges, en quoy l´entendons occuper cy apres et que nous ne trouverions point le pareil a notre gré ne si excellent en son art et science…. In hetzelfde jaar werd Jans tweede kind geboren. Schilderij Madonna met kanselier Rolin (vermoedelijk 1435) Mogelijk dateert ook de Maria Boodschap in een kerk (Washington, National Gallery of Art) uit dit jaar. Dit schilderij was mogelijk een hertogelijk opdracht, aangezien het was bedoeld voor de kerk van het kartuizerklooster van Champmol.
1436	Betaling door het Brugs stadsbestuur van Jans loon voor het polychromeren en vergulden van zes beelden in de gevel van het stadhuis (uitgevoerd 1434-35). Op 20 augustus ontving Jan een reisvergoeding voor een geheime hertogelijke opdracht (pour aller en certains voyaiges loingtains et estranges marches). De vergoeding bedroeg meer dan het dubbele van zijn jaarvergoeding. Leidde deze reis hem buiten de grenzen van Europa? Stond de reis in verband met een door Filips geplande kruistocht? Sommige auteurs veronderstellen dat van Eyck in het “H. Land” is geweest. Hertog Frederik V van Stiermarken (de latere Habsburgse keizer Frederik III) reisde in 1436 in ieder geval naar het heilig graf in Jeruzalem. Behoorde van Eyck tot het gevolg? En heeft hij, zoals sommige auteurs stellen, een kaart gemaakt? Uit 1436 dateren Madonna met kanunnik Joris van der Paele (Brugge, Groeningemuseum) en het portret van Jan de Leeuw (Wenen, Kunsthistorisches Museum).
1437	Dresden triptiek (Dresden, Staatliche Kunstsammlungen), H. Barbara (Antwerpen, Museum voor Schone Kunsten) en misschien ook in hetzelfde jaar Baudouin de Lannoy (Berlijn, Staatliche Museen)
	Madonna in de kerk (Berlijn, Staatliche Museen), 1437-38
1438	van Eyck schilderde op basis van de in 1431 gemaakte tekening het portret van kardinaal Albergati (Wenen, Kunsthistorisches Museum)
1439	Jan ontving geld van het hof voor de betaling van een Brugs miniaturist, die een handschrift voor de hertog had verlucht. Uit hetzelfde jaar dateren Madonna bij de fontein (Antwerpen, Museum voor Schone Kunsten), Margaretha van Eyck (Brugge, Groeningemuseum) en vermoedelijk ook de diptiek Maria Boodschap (Madrid, kollektie Thyssen-Bornemisza).
1441	(juni) Overleden en begraven in de St.-Donaaskerk (afbebroken tijdens de Franse Revolutie). De hertog schonk de weduwe een aanzienlijke geldsom.
1450	Filips de Goede schonk Livina, dochter van Jan en Margaretha, een geldsom opdat ze in het Sint-Agnesklooster van Maaseik kon treden.

Mogelijke antwoorden

Diverse auteurs hebben een of andere stad gesuggereerd als bijv. Luik, Maastricht, Parijs, Utrecht, Geneve, Autun, Chalon-sur-Saone, Lyon en Praag. Opvallend is dat van Eyck weinig vakwerk huizen voorstelt en een stad als Luik bestond in die tijd hoofdzakelijk uit hout en leem bouw. Maar we wensen hier te herhalen dat de afgebeelde stad geen werkelijke voorstelling is. Deze stad, zoals voorgesteld, heeft nooit bestaan. Anders zouden we meteen weten om welke stad het gaat.
Waarschijnlijk is de geschilderde stad een symbool. Van het hemelse Jeruzalem? Onwaarschijnlijk want het “hemels gebeuren” speelt zich op de voorgrond af. Jeruzalem in het Heilig Land? Misschien wel. De stad was in die periode in handen van de islamieten en Filips de Goede (en de paus) hadden kruistochtplannen. Zou het symbolisch Bazel kunnen zijn waar in die periode “kerk en staat” verzameld waren? Onwaarschijnlijk want Boergondië stond aan pauselijke zijde. Rome? Of wordt symbolisch de wereld voorgesteld, het aardse bestaan? Dat lijkt ons meer waarschijnlijk.
Maar welke stad heeft model gestaan? Geen enkele. Maar hier en daar zijn naar onze mening elementen uit bestaande steden samengebracht en de volgens ons opvallendste elementen wijzen naar Praag. Het gaat dan vooral om de Karelsbrug (zie verder de kommentaar bij de afbeeldingen).

De geschilderde stad is, we herhalen, alleszins niet het Praag van toen (en nu). Maar de geschilderde brug doet vermoeden dat de stenen brug van Praag model heeft gestaan. Een dergelijke brug was niet uniek, maar de Praagse brug was beroemd omwille van zijn lengte, hoogte en breedte. Daarenboven stond de imposante bruggetoren met de beroemde beelden in de gevel, op de eerste pijler aan de zijde van de Oude Stad. En was de ontwerper en uitvoerder niet de beroemde bouwmeester Peter Parler, stamvader van een beroemd bouwmeesters- en beeldhouwersgeslacht? En als we het werk van Jan van Eyck in zijn geheel bekijken, moeten we toch tot de bevinding komen dat hij in zeer nauw kontakt stond met toenmalige bouwmeesters. De toren in aanbouw op zijn “H. Barbara” lijkt wel te zijn getekend door een bouwmeester. Vele bouwmeesters stonden toen in hoog aanzien, waren maatschappelijk geprivilegieerd en hadden kontakt met de hoogste kringen. Dat gold ook voor Jan van Eyck. Bouwmeesters maakten ontwerptekeningen, schetsen, modellen, mallen. Meester-schilders bezaten (geërfde of zelf gemaakte) modelboeken (meestal een losbladige bundel) en schetsen (oefeningen, studies). Wie onderzoekt de band tussen van Eyck en bouwmeesters?
Symbolisch kan de geschilderde brug ook verwijzen naar de brug in Montereau waar in 1419 hertog Jan zonder Vrees was vermoord i.o.v. de Franse kroonprins (dauphin). Immers, het vredesverdrag van Atrecht (21 september 1435 tussen Boergondië en Frankrijk) bepaalde o.a. dat de Franse koning op die brug als gebaar van verzoening een kruisbeeld moest laten plaatsen. Aan de ondertekening van het verdrag waren onderhandelingen voorafgegaan, die werden bijgewoond door afgevaardigden van het Koncilie van Bazel en van de paus o.l.v. kardinaal Albergati. Met andere woorden, de Praagse brug staat symbool voor de brug in Montereau en dus de verzoening tussen Boergondië en Frankrijk.

Kende van Eyck Praag? Natuurlijk, wie toen niet. Praag was de residentiestad geweest van keizer Karel IV van Luxemburg, die deze stad in het midden van de 14de eeuw uitbouwde tot een waardige rijkshoofdstad (gotische katedraal, universiteit, brug over de Moldau, stichting en aanleg van de Nieuwe Stad enz.). Praag en Bohemen stonden tijdens het leven van Jan van Eyck in het middelpunt van de belangstelling. De gebeurtenissen i.v.m. het hussietisme en de Boheemse koningskroon waren wereldnieuws. Vijf legers werden naar Bohemen gestuurd, ze werden alle vijf verpletterend verslagen. Zowel het Koncilie van Konstanz als het Koncilie van Bazel wijdden heel wat tijd en energie aan het hussietenvraagstuk, dat voorlopig werd opgelost met een vergelijk (1436, Kompaktaten van Praag). Jan van Eyck was daarenboven diplomaat in dienst van een van de toenmalige hoofdrolspelers in Europa, hertog Filips van Boergondië. Aan diens hof had Jan natuurlijk talrijke geleerden, hoge ambtenaren, legeraanvoerders, teologen en buitenlandse diplomaten leren kennen en de gesprekken over de gebeurtenissen in Bohemen zullen talrijk zijn geweest. De hertog van Boergondië heeft ook partij gekozen m.n. voor Rome en tegen de kerkhervormers (hussieten in Bohemen en koncilianten in Bazel).
Jan van Eyck kende Praag ook op een andere, meer “direkte” manier. Elisabeth van Görlitz, opgevoed aan het Praagse hof huwde in 1418 met Jan van Beieren en was dus in de jaren 1422-24 zijn “meesteres”. Ongetwijfeld bezat Elisabeth Boheemse kunstwerken als verluchte handschriften, schilderijtjes, tekeningen, edelsmeedwerk e.a. Een aantal hofdames en kamerknechten in Den Haag zal van Boheemse afkomst zijn geweest. Hebben Boheemse kunstenaars o.a. aan het Haagse hof een toevlucht gevonden tijdens de Hussietenoorlog (1419-34)?
Tussen Brabant en Praag waren sedert de 14de eeuw intense kontakten. De broer van keizer Karel IV, Wenceslas van Luxemburg, was immers gehuwd met Johanna van Brabant en was bijgevolg hertog van Brabant. We weten ook dat in 1408 een Brabantse afvaardiging Praag heeft bezocht om voor Antoon van Boergondië naar de hand te dingen van Elisabeth van Görlitz, het rijke nichtje van rooms koning Wenceslas IV. Bij die gelegenheid zullen kadootjes zijn uitgewisseld en misschien heeft een schilder i.o.v. Antoon een portret gemaakt van de – naar verluidt – beeldschone Elisabeth. Dat was immers gebruikelijk. Antoon en Elisabeth huwden in 1409. Alweer aanleiding voor de uitwisseling van geschenken. In 1412 bezocht opnieuw een Brabantse afvaardiging Praag, ditmaal i.v.m. de hertogstitel van Luxemburg. Antoon sneuvelde in Azincourt in 1415 en werd als Brabantse hertog opgevolgd door zijn zoon Jan IV. Koning Sigismund stuurde in 1416 een gezantschap naar Brussel om Luxemburg op te eisen. In datzelfde jaar bezocht Sigismund Parijs (verbond met Frankrijk) en Londen (geheim verbond met Engeland). Ongetwijfeld waren Boergondische diplomaten hierbij uiterst aktief.

Stel dat Jan van Eyck persoonlijk in Praag is geweest, kan dat vermoedelijk alleen maar ofwel in 1426 ofwel in 1436 worden gesitueerd. Op 20 augustus 1436 krijgt Jan een zeer hoge reisvergoeding uitgekeerd. Misschien reisde hij naar het H. Land en was hij getuige van de ridderslag op 9 september 1436 van hertog Frederik V van Stiermarken, de Habsburgse erfopvolger (de latere keizer Frederik III), op het H. Graf in Jeruzalem. Heeft hij toen een kaart gemaakt zoals sommige auteurs vermoeden? Is hij met Frederik teruggereisd via Venetië naar Graz? En is hij dan verdergereisd naar Wenen en Praag om er in naam van Filips de Goede keizer Sigismund te bezoeken, die op 23 augustus tot koning van Bohemen was gekroond? In dat geval kan, als de hier voorgestelde theorie klopt, het paneel “Madonna met kanselier Rolin” niet voor 1436 worden gedateerd. Maar deze veronderstelling is wellicht te ver gezocht. Als Jan van Eyck Praag heeft gekend, zal dat vermoedelijk alleen aan de hand van tekeningen zijn geweest en uit mondelinge getuigenissen.

Voorlopig besluit

Vanzelfsprekend kunnen bovenstaande stellingen – beter veronderstellingen – niet als waar worden gepresenteerd zolang bronnen ze niet bevestigen. Er dient nog veel (kunst) historisch onderzoek te worden verricht naar leven en werk van Jan van Eyck. Veel Vlaamse kunsthistorici beperken hun onderzoeksterrein tot de Nederlanden en (Boergondisch) Frankrijk. Het lijkt ons meer dan zinvol de blik oostwaarts te richten. De (Duitse) rijksarchieven en Boheemse archieven zouden misschien nog heel wat kunnen ontsluieren. Geen eenvoudige klus. En hoe zou Jan van Eyck in Duitse archieven vermeld zijn? Johannes der maler? En in de Boheemse? Jan malir? Het is ook goed om weten dat in Middelnederlandse teksten de naam Bohemen als volgt voorkomt: Behaigne, Behaim, Behain, Behem, Behm, Bohm enz.

5. Het veld en de spelers

We geven hier een historisch overzicht o.a. door middel van een kalender voor de periode 1380-1453. De kalender opent in een apart venster. Dit dokument kan ter ondersteuning van het verdere “verhaal” geopend blijven

Open de kalender

Stamboom van het Luxemburgse huis (vereenvoudigd)
Namen in het rood: personen van belang in dit “verhaal”

Jan (1296-1346) x 1310 Elisabeth van Bohemen 1310 kon. v. Boh. 1313 graaf v. Lux. x Beatrijs v. Bourbon	1. Karel IV (1316-78) x 1329 Blanka v. Valois 1334 markgr. v. Moravië 1346 kon. v. Boh. 1346 rooms koning x 1349 Anna v.d. Palts x 1353 Anna v. Schweidnitz 1355 keizer x 1363 Elisabeth. v. Pommeren	1. Wenceslas IV (1361-1419) 1363 kon. v. Boh. x 1370 Johanna v. Beieren 1376 rooms kon. x 1389 Sofie v. Beieren
		2. Sigismund (1368-1437) x 1385 Maria v. Hong. 1387 kon. v. Hong. x 1408 Barbara v. Cili 1410 (1411) rooms kon. 1433 keizer 1436 kon. v. Boh.	1. Elisabeth (1409-1442) x 1422 Albrecht II van Habsburg (hert. v. Oost., kon. v. Hong., kon. v. Boh., rooms koning)
		3. Johan (1370-96) 1377 hert. v. Görlitz 1378 heer v. Neumark x 1388 Richardis v. Mecklenburg	1. Elisabeth v. Görlitz (1390-1451) x 1409 Antoon van Boergondië (hert. v. Brabant) x 1418 Jan van Beieren (graaf v. Holland)
	2. Johan Hendrik (1322-75) x 1329 Margaretha v. Karintië 1335-41 graaf v. Tirol 1349 markgraaf v. Mor. x 1350 Margaretha v. Opava x 1364 Margaretha v. Oost. x Elisabeth v. Oettingen	1. Jost (1354-1411) x 1372 Elisabeth v. Opolsko x 1374 Agnes v. Opolsko 1375 markgraaf v. Mor. 1410 rooms koning
	3. Wenceslas (1337-83) x 1352 Johanna van Brabant – 1354 hert. v. Lux. – 1355 hert. v. Brabant

Stamboom van het huis Wittelsbach, gen. van Beieren (vereenvoudigd)

Lodewijk IV (1282-1347) 1294 hert. v. Opper-Beieren x 1309 a. Beatrijs v. Silezië 1314 rooms koning x 1324 b. Margaretha v. Henegouwen en Holland 1328 keizer	Uit a. 1. Stephan II (1319-75) tak Beieren-München x Elisabeth v. Sicilië 1347 hert. v. Neder-Beieren	1. Johann II (1341-97) 1375 hert. v. Beieren-München	1. Sophie v. Beieren (1376-1425) x 1389 Wenceslas IV
	Uit b. 2. Albrecht I (1336-1404) tak Beieren-Straubing-Holland 1347 hert. v. Neder-Beieren x 1353 Margaretha v. Silezië-Brieg 1358 graaf v. Holland en Zeeland x 1394 Margaretha v. Kleve	1. Johanna v. Beieren (1356-86) x 1370 Wenceslas IV
		2. Margaretha (1363-1423) x 1385 Jan zonder Vrees, hert. v. Boerg.	1. Filips de Goede (1396-1467) 1419 hertog v. Boerg.
		3. Willem VI (1365-1417) x 1385 Margaretha v. Boergondië 1404 hertog v. Beieren 1404 graaf v. Holland	1. Jakoba v. Beieren (1401-1436) x 1416 Jan v. Frankrijk 1417 gravin v. Holland-Zeeland-Henegouwen x 1418 Jan IV v. Brabant x 1422 Humphrey v. Gloucester x 1432 Wolfert v. Borselen
		4. Jan zonder Genade (1374-1425) 1389 elekt-bisschop v. Luik 1418 graaf v. Holland x 1418 Elisabeth v. Görlitz / Luxemburg (1390-1451)

Stamboom van het huis Valois – Boergondië (vereenvoudigd)

Jan II de Goede (1319-64) x Bonne van Luxemburg 1350 kon. v. Frankrijk	1. Karel V (+1380) 1364 kon. v. Fr.	1. Karel VI (+1422) 1380 kon. v. Fr.	1. Karel VII (+1461) 1422 kon. v. Fr.
			2. Katharina x Hendrik V v. Engeland
		2. Lodewijk v. Orleans
	2. Lodewijk v. Anjou
	3. Jan v. Berry
	4. Filips de Stoute (1342-1404) x 1350 Margareta v. Male 1364 hert. v. Boerg. 1384 graaf v. Vl.	1. Jan z. Vrees (1371-1419) x 1385 Margareta v. Beieren 1404 hert. v. Boerg.	1. Filips de Goede (1396-1467) x 1409 Michelle v. Fr. 1419 hert. v. Boerg. 1419 graaf v. Vl. en Artesië x 1424 Bonne v. Artesië 1429 graaf v. Namen x 1430 Isabella v. Port. 1430 hert. v. Brab. en Limburg 1433 graaf v. Holland, Zeeland en Henegouwen 1451 hert. v. Lux.
		2. Antoon v. Boerg. (1384-1415) 1406 hert. v. Brab. x Johanna v. St.-Pol x 1409 Elisabeth v. Görlitz	1. Jan IV (+1427) 1415 hert. v. Brab. x 1418 Jakoba v. Beieren
		3. Margareta v. Boerg. x 1385 Willem VI v. Beieren (graaf v. Holland enz.)	1. Jakoba v. Beieren (1401-36) x 1416 Jan v. Touraine (Fr. dauphin) x 1418 Jan IV v. Brab. x 1422 Humphrey v. Gloucester x 1432 Frank v. Borselen

6. These – de betekenis van het schilderij

Geometrie

Op het voorplan staan Maria met Jezuskind en kanselier Rolin op dezelfde hoogte. Maria toont het Jezuskind (ostensio-motief). Zij is hier voorgesteld als de bemiddelares tussen mens en Kristus, de genademoeder en de hemelse koningin. Jezus zegent de kanselier, die moeder en kind vereert.
Op het middenveld zien we een besloten hofje met o.a. Mariasymbolen en twee figuren.
Op de achtergrond is een stad, doorsneden door een rivier, afgebeeld. De twee stadshelften worden verbonden door een brug.
De vertikale as doorsnijdt de brug en verdeelt het schilderij in twee helften. De horizontale as verdeelt de voorstelling in een voorgrond, een kerk, en een achtergrond, een stadslandschap. Net boven het centraal punt van de voorstelling is de brug afgebeeld. Dat kan geen toeval zijn.

Het schilderij “Madonna met kanselier Rolin” stelt (een dankzegging voor) de Vrede van Atrecht voor! Het is m.a.w. een symbolische voorstelling.
De Vrede van Atrecht (1435) bepaalde o.a. dat de Franse koning op de brug van Montereau, waar in 1419 hertog Jan zonder Vrees was vermoord, een kruisbeeld moest plaatsen als verzoening met het Boergondische huis. Het Verdrag van Atrecht betekende ook de verbreking van de feodale band tussen Boergondië en Frankrijk. Dit verdrag, waar o.a. afgevaardigden van het Koncilie van Bazel voor hadden geijverd, was van een zeer grote politieke betekenis. Een van de hoofdrolspelers, misschien wel de belangrijkste onderhandelaar, was kanselier Rolin.
De kanselier dankt Maria als bemiddelares in de vredesbesprekingen. Het verdrag wordt symbolisch voorgesteld door de brug met kruisbeeld (en de Praagse brug kan model hebben gestaan). De rivier stelt de scheiding voor tussen Boergondië en Frankrijk. De stad links stelt Boergondië voor (wijngaarden en Rolin), de stad rechts Frankrijk (Parijs). De brug tussen beide steden (staten) staat symbool voor het Verdrag van Atrecht.
Het Verdrag van Atrecht werd ondertekend op 21 september 1435. Indien we gelijk hebben d.w.z. als het schilderij symbolisch inderdaad het verdrag voorstelt, dan kan het werk niet voor eind 1435 worden gedateerd (terminus post quem). Vermoedelijk was het pas klaar in 1436 of nog later. We hebben hier dus te maken met een laat werk van Jan van Eyck.
En de twee figuren op het middenveld? Het zijn getuigen, getuigen van een kontrakt (tussen Boergondië en Frankrijk). Zij staan centraal en samen met hen zijn wij getuigen van een belangrijke politieke gebeurtenis, die kanselier Rolin heeft bewerkstelligd.

Zelfportret?

Sommige kunsthistorici zien in de Man met de rode tulband (Londen, National Gallery, 1433) een zelfportret van van Eyck (afbeelding rechts).
In het centrum (snijpunt van de diagonalen) van het paneel “Madonna met kanselier Rolin” staat een man met rode tulband (afbeelding links). Hij steunt op een stok. Jan van Eyck zelf?