Het schildersduo Joannes Swerts (Antwerpen, 1820 – Marienbad, 1879) en Godfried Guffens (Hasselt, 1823 – Schaarbeek, 1901) raakte tijdens een kunstreis in 1850-51 bezield door het religieuze werk van de Nazareners en werd de belangrijkste vertegenwoordiger van deze stijl in België. Van Swerts en Guffens zijn het reusachtige altaarschilderij en de wandschilderingen in de Mariakerk in Sint-Niklaas. Ze schilderden fresko´s in de Antwerpse Handelsbeurs: personifikaties van de werelddelen, van geografie, astronomie en zeevaartkunde en taferelen uit de roemrijke handelsgeschiedenis van Antwerpen. Daaraan werkten ze bijna drie jaar en dan, tien dagen voor de opening, brandde in een augustusnacht in 1858, het prachtige 16de eeuws renaissance gebouw af.
Foto: Karton voor fresko. Onderaan links gesigneerd J. Swerts, p. Onderschrift: De overheden van Antwerpen de eerste Venitiaensche gezanten aen de Werf ontvangende, 1324. / Muerschildering uitgevoerd in de kamer van koophandel te Antwerpen en vernietigd door den brand der beurs, 2de Oogst, 1858. / 1324 (Bewaard in Amsterdam, Rijksmuseum, RP-F-00-5454, “De Magistraat van Antwerpen ontvangt de eerste Venetiaanse gezanten Dardo Bembo en Giovanni Georgi aan de werf, 1324, anoniem, 1858”)
De fresko´s die ze in de Sint-Joriskerk in Antwerpen maakten, worden beschouwd als hun belangrijkste religieuze werk. Het zijn kruiswegstaties met voor het eerst Nederlandse onderschriften en dat was beslist niet vanzelfsprekend in het toenmalige België (bijvoorbeeld middelbaar onderwijs in het Nederlands werd pas in 1883 wettelijk toegestaan). De fresko´s die ze schilderden in de Lakenhalle in Ieper gingen samen met de hele stad in een vuurzee ten onder tijdens de Eerste Wereldoorlog. Een meesterwerk zijn de wandschilderingen in de raadszaal van het stadhuis van Kortrijk. De onderwerpen zijn ook hier Vlaams-nationaal: van de hand van Swerts zijn De Guldensporenslag (afgewerkt door de Tsjechische schilders F. Ženíšek en B. Roubalík, zie verder) en Dirk van Assenede leest aan gravin Beatrijs van Vlaanderen en haar hofdames zijn gedicht Floris ende Blancefloer voor (zie foto).
Foto: Jan Swerts, muurschildering, Dirk van Assenede en Beatrijs van Vlaanderen
De kunst van Swerts en Guffens heeft geen blijvende invloed uitgeoefend. Vlamingen hielden (houden) immers meer van plat realisme en van bloedbaden dan van het verhevene. Ze hebben wel een impuls gegeven aan de monumentale schilderkunst in België en hun bezielde religieus en nationalistisch werk kon (tijdelijk) rekenen op grote waardering en bijval.
Naar Praag
Jan Swerts verhuisde in oktober 1874 samen met vrouw Mimi, maar zonder de kinderen, naar Praag waar hij het direkteurschap van de Akademie der beeldende kunsten (Akademie výtvarných umění of kortweg AVU) had aanvaard. Die was in 1799 gesticht door de privé Gesellschaft patriotischer Kunstfreunde (Společnost vlasteneckých přátel umění), die in 1896 zou worden verstaatst en de Nationale Galerie (Národní galerie) werd.
De akademie was gehuisvest op de tweede verdieping van het Klementinum (toen vooral universiteitsbibliotheek) met ramen die uitgaven op het Mariaplein en de Platnéřská ulice (Koperslagersstraat), toen nog een van de mooiste straten van de Praagse Oude Stad. (Het oude Praag zou in 1895-1903 grotendeels worden afgebroken!) Jan Swerts bleek een zeer bekwame en geliefde direkteur te zijn. Als kind van het 19de eeuws nationalisme moedigde hij zijn leerlingen, onder wie Jakub Schikaneder, Felix Jenewein en Vojtěch Bartoněk, aan om gebeurtenissen uit de Boheemse geschiedenis en legenden te schilderen. Twee van zijn leerlingen, František Ženíšek en Bohumír Roubalík, stuurde hij naar Kortrijk om er de muurschildering Guldensporenslag af te werken! Van Mikoláš Aleš ‒ welke Tsjech kent hem niet? ‒ zag Swerts tekeningen, waarin hij een groot talent meende te herkennen en hij bekommerde zich persoonlijk om het lot van deze jonge arme schilder. Hij gaf Aleš maandelijks 3 goudgulden, nodigde hem geregeld uit voor het middagmaal en kocht voor hem papier, schildersdoek en palet. Dat was heel aardig van Swerts.
Swerts organiseerde thuis bijeenkomsten van plaatselijke kunstenaars en kunstminnaars. Deze gezelschapsavonden verkregen nog een aparte toets door de gewaardeerde bijdragen van Mimi, Swerts´ minzame en intelligente vrouw. In 1876, tijdens een bezoek aan zijn ouders in Praag, overleed hun zoon Walter. Die werd begraven op de Olšany begraafplaats. Op de grafsteen (zie artikel) staat een in Praag (vermoedelijk in heel Tsjechië) uniek Nederlands grafschrift: † / hier ligt begraven / WALTER SWERTS / geboren in Antwerpen / den 14 januari 1855 / gestorven gedurend een bezoek / aan zyne ouders in praag / den 21 september 1876. / hy ruste zacht in vreemde aarde. Een jaar later kreeg Jan weer een zware klap: op 13 november 1877 overleed zijn vrouw Mimi.
Foto: De Sint-Annakapel in de Praagse Sint-Vituskathedraal, muurschilderingen van Jan Swerts
Jan Swerts schilderde de fresko´s in de Sint-Annakapel van de Praagse Sint-Vituskathedraal. In zijn laatste brief (9 december 1878) aan zijn vriend Guffens schreef hij dat hij de laatste dagen van november dagelijks van tien tot drie in de ijskoude kathedraal had gewerkt en dat hij door dat stilzittend of liggend schilderen op een steiger zwaar verkouden was geworden en van die verkoudheid zou hij niet meer herstellen. Toen begin december de schilderingen klaar waren, werd Swerts door aartsbisschop kardinaal Fürst von Schwarzenberg en de kapittelheren overstelpt met lof, ook in de pers, en de daaropvolgende dagen ging het volk nieuwsgierig een kijkje nemen.
Van de slepende zware verkoudheid (vermoedelijk een longontsteking) hoopte Jan Swerts in Marienbad (Mariánské Lázně) te herstellen, maar hij overleed er op 58-jarige leeftijd op 11 augustus 1879 en werd daar op het kerkhof begraven. Ook hij ruste zacht in vreemde aarde!
© Piet Schepens (2013-2021)
De pdf-versie van het artikel Hij ruste zacht in vreemde aarde. De Antwerpse schilder Jan Swerts in Praag (Piet Schepens), dat in 2013 is verschenen in het jaarboek van Ne-Be kan men op eenvoudige aanvraag (info@agoract.cz) verkrijgen.
Agora Praag 