Een tytinillus (in Engeland titivillus of tutivillus) is een kwelduiveltje, door Jeroen Bosch vele malen in vele gedaanten voorgesteld. Het is geen spionnetje van god, zoals op het web dikwijls wordt beweerd, alsof god spionnetjes zou nodig hebben. Spioneren is des duivels (en des mensen) en die spioneert niet voor god, maar voor eigen rekening. De tytinillus (in dit geval ook koorduivel genoemd, Chorteufel, Choir´s devil) had volgens de oudste bronnen de taak om zonden van priesters en monniken begaan tijdens de ere- en gebedsdienst te noteren in boeken. Daarbij ging het om zonden in het algemeen en om het oneerbiedig bidden in het bijzonder. De zondenlijst zal tijdens het Laatste Oordeel door de duivel worden gebruikt om priesters en monniken op te eisen.
Later werd de tytinillus een demoontje dat geestelijken van het gebed afleidt en tijdens de dienst hindert, een plaaggeest dus. In een nog latere versie was de tytinillus een ongenode gast in de middeleeuwse scriptoria van kloosters: de kopiisten die er het woord gods overschreven werden, zo zei men, afgeleid door het demoontje en daarom maakten ze fouten tijdens het kopiëren. De tytinillus werd zo ons zetdiuveltje.
Afbeeldingen. Links: Jeroen Bosch, Sint-Jan-de-Evangelist op Patmos, 1485, Berlijn, Gemäldegalerie; rechtsonder de beroemde tytinillus, het demoontje dat Johannes moest afleiden tijdens het schrijven. Rechts: Charles (Karel) Onghena ( Gent 1806-86), prentenmaker; de tytinillus draagt een korf boeken volgeschreven met zonden, begaan door geestelijken.
Kalkar, Sankt-Nikolaikirche, koorgestoelte, Henrik Bernts, 1508, skulptuur op een wang van dit prachtige gestoelte. De tytinillus noteert de zonden van de monniken (boek, pen, inktpot).
Prent in een 18de eeuws Duits gebedenboek. Duivels voeren een karrevracht boeken weg. De boeken zijn volgeschreven met zonden begaan door priesters en monniken tijdens de gebeds- en eredienst.
© Piet Schepens (2017-2021)
Agora Praag 