Het monster is nu weg, maar ooit stond in Praag zeven jaar lang een reusachtig Stalinbeeld. Dat zat zo.
Voor de zeventigste verjaardag van generalissimus Stalin op 21 december 1949 organiseerde kommunistisch Tsjechoslovakije een grote propagandistische aktie, die het kerstgebeuren toen volledig in de schaduw stelde. Straten, gebouwen en bruggen werden versierd, een postzegel met Stalin erop werd uitgegeven, zilveren herinneringsmedailles met het portret van Stalin werden verkocht, brochures werden verspreid in scholen, fabrieken, overheidsgebouwen, lezingen en thema-avonden werden georganiseerd enz enz. In het vrouwenblad Vlasta verscheen een lezersgedichtje dat eindigde met “God behoede U, kameraad Stalin” (sic).
Oprichting van het monster
Begin 1949 had de overheid, het Centraal Komitee van de Kommunistische Partij dus, beslist om in Praag een monument voor Jozef Stalin op te richten, “dat van Keulen aan de Rijn kan worden gezien!” (aldus premier Antonín Zápotocký). De winnaar voor de hiervoor uitgeschreven wedstrijd was een trio bestaande uit Otakar Švec, Jiří Štursa en diens vrouw Vlasta Štursová. Voor de oprichting koos men op de Letná-heuvel een plek in het verlengde van de Parijsstraat en dus zichtbaar vanop het Oudestadsplein. Op 25 februari 1953 legde Zápotocký de eerste steen voor de sokkel. Enkele dagen later, op 5 maart, overleed Stalin, die op 14 maart in de diepten der hel gezelschap kreeg van zijn handlanger Gottwald, de Tsjechoslovaakse president. Het monument “in memoriam” werd gebouwd in de periode 1953-55. Op de 7 m diepe fundering bouwde men een eveneens gewapend betonnen konstruktie als kern voor de plaatsing ertegen van grote granieten gehouwen steenblokken. Eén zo´n blok woog meer dan 30 ton en voor het transport naar Praag moesten wegen worden verbreed en bruggen extra versterkt. Tweehonderdvijfendertig steenblokken werden zo vervoerd en dan in Praag op de werf door 23 steenhouwers verder bewerkt (gehouwen). Het hele monument woog 17.000 ton en had een volume van 1602 m3. Op 1 mei 1955 werd het grootste standbeeld dat ooit voor Stalin is gemaakt ‒ een van de grootste standbeelden in Europa überhaupt ‒ ´s avonds feestelijk ingehuldigd in aanwezigheid van duizenden nieuwsgierige toeschouwers.
De beeldhouwer Otakar Švec (geboren in 1892) was volgens vrienden en bekenden sedert de zelfmoord van zijn vrouw depressief en koos op 4 april 1955, kort na de afwerking van het door hem ontworpen Stalinmonument, ook voor zelfdoding (gas). Hij maakte een eind aan zijn leven precies op dezelfde plaats in de keuken waar een jaar eerder zijn vrouw zich had gedood. Hij zou redenen genoeg hebben gehad: de onverwerkte dood van zijn vrouw, bespionneerd door de geheime staatspolitie (StB), onvervulde kunstenaarsambities, vernietigende kritiek van kollega´s, wanbetalingen door de overheid.
De man die in het beeldhouwersatelier als Stalin had geposeerd, een elektricien van de Barrandov filmstudios, raakte de bijnaam Stalin nooit meer kwijt, ging aan de drank en overleed drie jaar na de inhuldiging van het beeld.
Het gedrocht
De bebouwde oppervlakte was 9156 m2 groot. De beeldengroep was 15 m hoog, 22 m lang en 12 m breed. Stalin was 15,20 m hoog, de gestalten achter hem 10 tot 14 m. De sokkel was 15,50 m hoog, de totale hoogte bedroeg dus zo´n 30 m. Stalins hoofd woog 52 ton.
De beeldengroep telde negen figuren. Vooraan stond massamoordenaar Stalin, dan links achter hem (oostzijde) vertegenwoordigers van het Sovjetvolk (arbeider, wetenschapsman, kolchozeboer, soldaat van het rode leger) en rechts (westzijde) vertegenwoordigers van het “Tsjechoslovaakse volk” (arbeider, boerin, innovator (vernieuwer), soldaat). Het megalomaan monument, Stalinův pomník, werd deel van het leven in Praag en werd natuurlijk spoedig ook voorwerp van volkshumor en spot. Het “monstrum” kreeg spotnamen als “de drukte” (het gedrang, het gewemel) en fronta na maso (de wachtrij bij de slager, verwijzend naar de slecht werkende planekonomie).
Officieel bedroegen de totale uitgaven meer dan 137 miljoen kronen, toen een reusachtig bedrag, in werkelijkheid zou het veel meer hebben gekost. Een toenmalig grapje was: “Waarom steekt Stalin zijn hand in de mantel? Om zijn portefeuille te nemen en het monument te betalen, maar toen hij de prijs vernam versteende hij.” Stalin zag er in steen beter uit dan het mannetje er in werkelijkheid ooit heeft uitgezien, maar dat is vanzelfsprekend voor heldenbeelden. Stalin was klein (1,64 m), gedrongen, dik, gehandikapt (korte kreupele linkerarm) en had een pokdalig gelaat. Stalin poseerde graag naar het voorbeeld van die andere grote schurk uit de mensengeschiedenis, Napoleon Buonaparte. (*)
Likwidatie
Het monument heeft uiteindelijk slechts zeven jaar bestaan! Na de dood van Stalin werd in de Sovjetunie een genadeloze machtstrijd geleverd, die werd gewonnen door Nikita Chroestsjov, zelf een diktator en schurk. Die veroordeelde in 1956 Stalin (als massamoordenaar) en de hele Stalin-personenkultus. De destalinisering van de Sovjetunie werd in de meeste kommunistische landen van Europa nagevolgd, maar niet in Tsjechoslovakije waar harde stalinisten aan de macht bleven. De bevolking wist via westerse radiozenders over de destalinisering elders en natuurlijk waren er weer spottende grapjes. Zo fluisterde men toen dat iemand op het beeld “Jefke, let op, ze zijn je op het spoor” had geschreven (verwijzende naar KGB en StB). Er was ook het gefluisterde voorstel om met een kanon vanop de Čechůvbrug Stalin een oog uit te schieten zodat men hem kon “omvormen” tot de 15de eeuwse hussietenaanvoerder (en misdadiger) Jan Žižka, maar die had op een nabije heuvel al een reusachtig 9 m hoog ruiterstandbeeld (op de Vítkovheuvel, het staat er nog steeds). In november 1961 liet Chroestsjov het gemummifieerde lijk van Stalin uit het Leninmausoleum op het Rode Plein weghalen, kremeren en de urne plaatsen in een muur van het Kremlin. De Praagse stenen Stalin werd in Moskau berecht, ter dood veroordeeld en Praag kreeg dan de geheime instruktie (bevel) om het Stalinbeeld terecht te stellen. In augustus 1962 begonnen de voorbereidingen voor Stalins likwidatie. Een demontage was onmogelijk, daarom werd gekozen voor dynamietering, maar die zou zelfs voor de meest ervaren pyrotechnici een harde noot blijken, het monument was immers gebouwd voor de eeuwigheid. In oktober 1962 werd het monument door een houten schutting aan het oog onttrokken. Eerst moest het hoofd van Stalin worden verwijderd, dat mocht immers niet van de heuvel naar beneden donderen want Stalin zou postuum de Čechůvbrug beneden kunnen beschadigen. Het had ook te maken met eerbied, nou ja, men kon dan niet meer zien wie men openbaar aan het likwideren was. Het hoofd werd in kleine stukken gehouwen. In november, de maand van de Tsjechoslovaakse-Sovjetische vriendschap, werd het monument in drie fasen opgeblazen. Eind 1962 was het monument weg, de afbraak had de staatskas 4,5 miljoen kronen gekost. Een deel van het puin wisten verzamelaars op de kop te tikken, maar het grootste deel werd gebruikt voor het dempen van de blinde Moldau-arm bij het Rohan-eiland in Praag-Karlín. (Sommigen beweren dat een deel van het puin aan Nederland werd verkocht voor de dijkenbouw, maar dat is een mythe.)
Stalin Plaza
De plek op de Letnáheuvel zal voor de Tsjechen altijd worden geassocieerd met Stalin, bouw er een toren en hij zal door het volk Stalintoren worden genoemd. In de sokkel zijn ruimten met een totale oppervlakte van ca. 6000 m2, waar eerst een partijmuseum werd ingericht, dan aardappelen werden opgeslagen en dan aan daklozen werden overgelaten. In 1990, kort na de val van de misdadige kommunistische diktatuur, was er een paar maanden lang een rock-klub. In oktober 1990 organiseerde de piratender Radio Stalin er het rockfestival “Totalitarian Zone”. In mei 1991 werd de 24 m hoge metronoom opgericht (Vratislav K. Novák, Pendulum) n.a.v. een tijdelijke tentoonstelling. Die was dus bedoeld om weer te verdwijnen, maar bleef er staan en staat er nog steeds, hoewel hij niet erg geliefd is bij Pragenaars. De metronoom stelt symbolisch de cirkel van het leven en het vloeien van de tijd voor, maar wordt door velen nu beschouwd als symbool van de nieuw aangebroken tijd voor de Tsjechische Republiek sedert 1989/1993, een vrijheidssymbool dus, maar de helft van de tijd werkt hij niet (de motor is te zwak).
In 1996 werd op de sokkel tijdelijk een 10 m hoog rubberen beeld van Michael Jackson geplaatst n.a.v. een koncert op Letná. In de herfst van 1998 plaatste de rechtsliberale partij ODS hier illegaal een groot reklamepaneel voor de verkiezingskampanje van haar leider Václav Klaus (Klausův bilboard: “We think differently”). Dat billboard werd door sterke wind op enkele dagen tijd vernield, tot groot jolijt van velen, ook van journalisten en tv-reporters die over de toestand dagelijks verslag uitbrachten.
Vooral door (buitenlandse) skateboarders wordt de plaats boven op de sokkel Stalin Plaza of Stalin Square genoemd. Het is voor hen een waar paradijs: perfekte bestrating, verschillende trappen, bochtige paden, balustraden enz. En als extraatje heeft men een mooi uitzicht op Praag. Buitenlandse skaters laten, hoewel het verboden is, op de draad naar de metronoom hun schoenen achter ten teken van erkenning en respekt voor deze plek.
´s Nachts is de plek en het hele park een cruising area (ontmoetingsplaats) voor homoseksuelen, in de Tsjechische scene een holanda (Holland) genoemd.
opgericht n.a.v. een koncert op Letná in 1996.
(*) George ORWELL, Animal Farm, 1945. In het boek (lezen!) heet de leider van de varkens Napoleon. Daarmee sloeg Orwell twee schurken in een klap: Napoleon én Stalin. In de Franse vertaling heet het oppervarken César! In Frankrijk is het bij wet verboden om een varken Napoleon te noemen.
© Piet Schepens (2017-2021)
Agora Praag 